Arbutus Cinsinden Bir Ağaç “Sandal Ağacı” Geçmişten Geleceğe

Yazar: Mürşidin Demircan

Maki Ekosisteminde Arbutus andrachne  L. ve Arbutus unedo L. 

Giriş

6831 sayılı Orman Kanunu maki alanlarını orman sayılan alanlar dışında bırakmıştır. Bu nedenle maki alanları ormanların sahip olduğu korumaya sahip değildirler. Ancak orman kadastrosu ile ilgili bir tamim eğimi % 12’den yüksek olan maki alanlarının orman sınırları içine alınmasını uygun görmektedir. Özellikle düşük eğimli sahalardaki maki topluluklarının varlıklarını devam ettirebilmeleri için hiçbir güvencesi yoktur. Maki alanları hukuksal anlamda olduğu kadar, yayılış alanları nedeniyle tahribata en açık alanlardır. Özellikle alt rakımlardaki maki toplulukları farklı kullanımlar (turizm, ikincil konut, zeytin kültürü, tarımsal faaliyetler, yangınlar, hatta bazen ormancılık uygulamaları) nedeniyle kesintiye uğramaktadır. Yapılmakta olan yasal düzenlemeler genel olarak maki alanlarının aleyhine olmakta, maki alanları her geçen gün biraz daha daralmaktadır. Alanların hukuksal düzenlemelerinin gerçekleştirilmesi gerekmekle, fonksiyonel yönetim planlarının yapılması ve sürdürülebilir kullanımlarının sağlanması gerekir[1].

Bu çalışmada, Akdeniz maki ekosisteminin önemli vejetasyonlarından olan ve Anadolu’da çeşitli yörelerde farklı adlarla bilinen, Arbutus unedo L.ve Arbutus andrachne L. bitkisi ele alınmıştır. Yazından yararlanılarak, Arbutus unedo L.ve Arbutus andrachne L arasındaki farklar, eski Türk yazıtlarındaki yeri, meyvesinin insan beslenmesinde kullanımı, ekonomik değeri, tohum çimlendirme veya çeliklerin köklendirilmesi çalışmaları, büyüme formu üzerinde keçi otlamasının etkisi gibi konular ele alınarak, Anadolu maki ekosisteminin önemine değinmeye gayret gösterilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Arbutus unedo L.ve Arbutus andrachne L. Kocayemiş, Sandal Ağacı.

Arbutus andrachne  L.’nin Türkçe Adları

Arbutus cinsinin Akdeniz çevresinde, Kuzey Batı ve Orta Amerika’da yayılış gösteren 12 türü tanınmaktadır. Bunlardan Arbutus unedo L. (Adi Kocayemiş) ve Arbutus Andrachne L. (Sandal Ağacı) Türkiye florasında doğal olarak yetişmektedir[2]–[3].

Arbutus andrachne  L.’ye gövde görüntüsü dolayısıyla “sandal” adı verilmiş ise de Antalya dolaylarında yöresel olarak “hartlap” veya “dağ çileği”,  Adana Kadirli’de ise “kızılbacak” adlarıyla anılmaktadır[4].  Arbutus andrachne L., Türkiye’nin çeşitli yörelerinde, Dağ Çileği, Çilek Ağacı, Hartlap, Kızılbacak, Kocayemiş, Sandal Ağacı, Yunan Kocayemişi gibi adlar ile de bilinmektedir.

Arbutus andrachne L.

Arbutus andrachne L. Ericaeeae familyasının Arbutus cinsine dâhil bir bitkidir[5]. Ericales, fundagiller takımına ait bir bitki familyasıdır. Genelde Arbutus unedo’ya benzemekle birlikte kabuk kısmı kırmızı renkli, gövde üzerinde glandular tüyler çoğunlukla belirgin değil, yapraklar az çok genişleyen şekilde oval, uzunluğu genişliğinin iki katından azdır. Alt kısmı beyazımsı renkte toz şeklinde bir madde ile örtülü genellikle bütün çiçek durumu 6-10 (-14) dallı dik panikül pedisel glandular tüylü olup 9 mm’ye kadar ovaryum çoğunlukla tüylü meyve hesperidium (portakal şeklinde) papillar horizontal şeklinde yassılaşmış ve belirgin değildir. Çiçeklenmesi Mart, Nisan, Mayıs aylarıdır[6]. Yeşilimsi-krem renkli çiçekler dik duran bileşik salkımlar halindedir. Sonbaharda olgunlaşan meyvelerin çapı 1.0-1.5cm ve portakal sarısıaçık kırmızı renktedir.

Genellikle boylu çalı, bazen de 5-6m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil, kalın dallı bir ağaççıktır. Yaşlı gövdelerin kabuğu levhalar halinde dökülür. Genç sürgünler bezeli tüylüdür.  Boyları 5 – 10 cm’dir. Yaprakları sadece genç bitkilerde dişli olup üst yüzleri koyu, alt yüzleri açık yeşil ve tüysüzdür[7]–[8]. Akdeniz Fitocoğrafik elementidir. Kırım’dan Soçi’ye kadar Doğu Akdeniz, Kıbrıs’ta Suriye’nin batısında Lübnan’da ve Kuzey Irakta yaygındır.[9] Arbutus cinsi içinde yer alan ve daha büyük ağaç ve daha iri yapraklara sahip olan Arbutus andrachne L. türünün meyveleri ise küçüktür. Bazı araştırmacılara göre Arbutus andrachne L. türünün meyveleri tüketilmemekte[10] ise de Serik-Kozan-Pednelissos Antik Kenti harebeleri arasında yetişen Arbutus andanche L. meyvesinin tüketildiği gözlenmiştir.

Türkiye’de Arbutııs andrachne L.’nin görüldüğü yerler; Adana-Osmaniye ve Nurdağ (350-850m), Antalya-Termessos (700m), Amasya-Erbaa Çatalan arası (450m), Artvin-Çoruh (500m), Aydın, Bursa-Gemlik (150m), Çanakkale-Soğanlı, Düzce-Akçakoca, İçel, Isparta-Sütçüler, İzmir-Barbaros Mordoğan arası, Muğla (300-350m), Sinop-Deniz Kaya (150m), Trabzon ile Zonguldak-Devrek (200m)’tir[11]–[12]–[13]–[14].

Akdeniz iklim kuşağında doğal yayılış gösteren, bölgede sadece yakacak olarak değerlendirilen, önemi henüz anlaşılamamış bitkilerden biridir Sandal ağacı (Arbutus andrachne L.)[15]. Türkiye’nin sahil bölgelerinde, genellikle makiler içerisinde, kızılçam ormanlarında, kurak kayalık yerlerde çok görülür. Kireç taşları, serpentin ve volkanik kayalar üzerinde, yazları kurak olan bölgelerde yetişir[16]. Makide Pinus brutia (Kızılçam) ormanlarında genellikle serpentin ana kaya üzerinde deniz kenarında 800 m’ye kadar yayılış gösterir[17].

Arbutus Unedo L. Meyvesinin İnsan Beslenmesinde Kullanımı

Türkiye’de Arbutus unedo L. (kocayemiş) üzerine yapılan çalışmalar yok denecek kadar az olmasına karşılık, özellikle Avrupa ve ABD’de bu meyve türü üzerinde oldukça fazla çalışma yapılmaktadır[18]. Kocayemiş birçok meyve türü gibi yabani olarak yetişmektedir. Bu meyveyi üreticiler tanımakta iseler de ticari olarak yetiştiriciliği yapılmamaktadır[19].

Kocayemiş 7-8 m boylanabilen, ancak genellikle çalı formunda olan bir meyve türü olup, kabuk kısmı kırmızımsı kahve renkli, yaşlı ağaçlarda levhalar halinde çatlaklıdır. Yapraklar 5-10 cm uzunluğunda, eliptik yapıda, uçları sivri, kenarları keskin şekilde dişli, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü ise açık yeşil renktedir. Çiçekleri beyaz veya açık pembe renginde ve bileşik salkım halinde kurullar oluştururlar. Görünüşü güzel, gösterişli ve yüksek albeniye sahip olan bu meyveler sonbaharda olgunlaşır ve uzun süre ağaç üzerinde kalırlar[20]. Türkiye koşullarında genellikle Kasım – Mart aylarında çiçeklenmekte ve meyvelerini 12 ay gibi uzunca bir dönemde olgunlaştırabildiği için, yine aynı dönemde meyveleri doğadan toplanabilmektedir[21].

Giresun’daki bir kocayemiş tipinin bitkisel özelliklerini belirlemek amacıyla yapılan çalışmada ele alınan ağacın tahmini yaşının 25, gövde çapının 16 cm, kuzey tarafta yıllık sürgün uzunluğunun 18.50 cm, sürgün çapının 3.14 mm, yaprak alanının 18.64 cm² ve yaprağın kül içeriğinin % 2.39; güney tarafta yıllık sürgün uzunluğunun 11.53 cm, sürgün çapının 3.66 mm, yaprak alanının 16.00 cm2 ve yaprağın kül içeriğinin % 2.74 olduğu belirlenmiştir[22].

Kocayemiş meyvesinin besin madde içeriği kültüre alınmış diğer meyvelerinki kadar değerlidir[23]. Yapılan çalışmalarda, 100 g kocayemiş meyvesinde 150-280 mg C vitamini, % 14 düzeyinde şeker olduğu bildirilmekte[24], meyve ağırlığının 10.71 g, eninin 27.96 mm, boyunun 24.37 mm olduğu, meyvedeki pH 3.5 ve SÇKM de % 22.9 olarak saptanmıştır[25].

Çanakkale yöresine ait Merkez, Bayramiç, Çan, Lapseki ve Eceabat ilçelerinin doğal florasında bulunan kocayemiş tiplerinde yapılan ayrıntılı kimyasal analizlerde[26] meyvelerde pH, suda çözünebilir kuru madde (SÇKM), titre edilebilir toplam asitlik (TETA), nem, kül, C vitamini, fruktoz, glikoz, sukroz, toplam fenolik bileşikler, toplam antioksidant aktivite düzeyi ve 25 elementi kapsayan mineral madde analizleri yapılmış. Elde edilen sonuçlara göre kocayemiş meyvelerinin ortalama olarak %16 SÇKM, %0.4 TETA, %2.38 protein, %47.21 nem ve %2.82 kül seviyesine sahip oldukları belirlenmiştir. Taze kocayemiş meyvelerinin 270.5 mg/100 g ortalama değeri ile zengin C vitamini kaynağı oldukları, buna karşın HPLC tekniği ile yapılan şeker analizlerine göre fruktoz, glikoz ve sukroz içeriklerinin düşük oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Toplam fenolik bileşikler (26.75 ± 9.05 mg GAE/g) ve antioksidant aktivite düzeyi (18.51 ± 5.94 μmol TE/g) bakımından da yüksek değerlere sahip oldukları görülen kocayemiş meyvelerinde en yoğun olarak bulunan elementler K>Ca>P>Mg>Na olarak sıralanmıştır. Sonuç olarak, kocayemiş meyvelerinin mineraller, fenolik bileşikler, antioksidant aktivite düzeyi ve C vitamini açısından zengin, toplam şeker miktarı bakımından ise düşük değerlere sahip bir meyve türü olduğu belirlenmiştir. Kocayemiş meyvelerinin insan beslenmesine katkı sağlayabilecek düzeyde zengin bir besin olduğu ve kültüre alınarak daha fazla üretiminin sağlanması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır[27].

Arbutus andrachne L. (Sandal Ağacı)’nin Ekonomik Değeri

Yapılan araştırmalarda elde edilen sonuçlar, söz konusu maki türünün orman ürünleri endüstrisine ait ilgili proseslerde ve ticari antioksidan üretiminde kullanılabileceğine işaret etmektedir[28].

Sandal ağacının meyveleri bol tanen içerdiğinden buruk bir tada sahiptir. Genç sürgünleri ve yaprakları ilaç yapımında kullanılmaktadır. İçeriğindeki Arbutin maddesinden dolayı idrar yollarında mikrop öldürücüdür. Mide ve bağırsak tembelliğini giderici, yüksek tansiyonu düşürücü, karaciğer şişkinliğini giderici ve ateş düşürücü özelliği olduğu bilinmektedir. Ayrıca, safra taşlarının dökülmesinde de etkili olmaktadır[29].

Türkiye’de kırsal kesimde enerji elde etmede halen geleneksel yöntemler kullanılmaktadır. Pişirme ve ısınma konularında genellikle odun kullanılmakta olup, bu odunda büyük oranda maki alanlarından elde edilmektedir. Özellikle odun kömürü elde etmede maki türleri (Quercus coccifera, Arbutus andrachne, Phillyrea latifolia vb.) çok yaygın olarak kullanılmaktadır[30]. Araştırmacılara göre Arbutus andrachne yanmaya dirençli bitkisel taksonlardandır[31]. Arbutus andrachne L. odunu is yapmadığı için sobalarda, şöminelerde ya da is yapması istenmeyen yerlerde yakacak olarak, odun dokusunun sert oluşu nedeni ile de el sanatı malzemesi olarak kullanılmaktadır[32].

Antalya bölgesinde doğal olarak yayılış gösteren ve geniş bir kullanım alanına sahip olan Sandal ağacının yakacak dışında kullanılmamasının en önemli sebebi, Türkiye’de bu bitkiyle ilgili çok az çalışmanın yapılmış olmasıdır. Bu nedenle bu bitkinin özelliklerinin incelenerek, çoğaltımına yönelik çalışmaların yapılması önem arz etmektedir. Sandal ağacı generatif olarak çoğaltılabilmektedir. Ancak, tohumlarının dormansi göstermesi nedeniyle kısa sürede çimlenmenin sağlanabilmesi için bazı uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır.

Arbutus unedo L. (Kocayemiş)’in Ekonomik Değeri

Kocayemiş hakkında bazı bilgiler Şeker ve diğerleri[33] tarafından verilmiş ve bu türün önemine dikkat çekilmiştir. Ayrıca, Türkiye’de yetişmiş kocayemiş meyvelerinin kimyasal bileşimi Şeker ve Toplu[34] ile Özcan ve Hacıseferoğulları[35] tarafından yapılan çalışmalar ile belirlenmiştir. Şeker ve diğerleri[36]  tarafından Kuzey Ege bölgesinde, Çelikel ve diğerleri[37] tarafından ise Karadeniz bölgesinde seleksiyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir. İslam ve Pehlivan’ın yaptığı bir çalışmada Marmara adasında kocayemiş yoğunluğunun fazla olduğu bölgede verim ve kalite yönünden üstün nitelikte olan kocayemiş genotiplerinin seçilmesi amaçlanmış. Bölgede yetişen kocayemişlerde 40 genotip belirlenmiş ve bunlar üzerinde pomolojik incelemeler yapılmış, değerlendirmeler sonunda 4 genotip ümitvar görülmüş, Kocayemiş genotiplerinin meyve ağırlıkları 1,14 – 8,19 g, SÇKM değerleri % 12,00 – 24,40 salkımda meyve sayıları 1,6 – 20,0 adet arasında değişmiştir[38]. Kocayemiş ağaçlarının küçük ya da çalı formunda, her dem yeşil olması, uzun bir çiçeklenme dönemine sahip olması, çiçek ve olgun meyvelerinin aynı zamanda görülmesi gıda olarak tüketiminin yanı sıra süs bitkisi olarak da değerini artırmaktadır.  Kocayemişin olgunlaşmasının kış mevsimine rastlaması, yaz meyvelerinin pazardan çekildiği, kış meyvelerinin ise henüz pazara girdiği bir dönemde olgunlaşması kademeli hasat ile uzun süre pazarda kalması ve o dönemde pazarda tür çeşitliliği açısından kocayemişin ekonomik değerini artırmaktadır[39].

Kocayemiş olarak bilinen Arbutus unedo L.’in kültüre alınması halinde bu meyve insan beslenmesine önemli katkı sağlayabilir.

Arbutus unedo L. Ve Arbutus andrachne L.’de Tohum Çimlendirme veya Çeliklerin Köklendirilmesi Çalışmaları

Fundagiller (Ericaceae) familyasına ait bitkilerde tohum çimlenmesine yönelik olarak Mayer ve Mayber (1963), Saatçioğlu (1971), Atwater (1980), Ellis vd (1985),  Gilkey (1991), Macdonald (1993) ve Köse’nin (1997) yaptığı çalışmalar örnek olarak gösterilebilir.

Arbutus unedo L. ve Arbutus andrachne L. Türkiye’nin doğal bitki örtüsünde hemen hemen tüm sahil bölgelerinde yayılış gösteren, kuraklığa çok dayanıklı, canlı yeşil yapraklı, güzel gövde rengine sahip ve sonbaharda etkileyici meyve renkleri ile kırsal peyzaj planlamalarına oldukça uygun bitkilerdir[40]–[41]. Bu iki bitkinin tohumlarının çimlenmesinde kullanılabilecek en uygun yöntemin belirlenmesi amacıyla, 1995 – 1996 yılları arasında Ege Bölgesinde yürütülen bir çalışmada, çimlenme testi uygulamaları öncesi tohumların morfolojileri incelenmiş ve bu esnada 16 farklı çimlendirme yöntemi uygulanmıştır. Arbutus unedo L. tohumlarında 24 saat 400 ppm GA3‘de bekletme işleminden sonra 20⁰C sıcaklıkta çimlendirme yöntemi ile 30 günde %98, Arbutus andrachne L. tohumlarında 4⁰C de 60 gün katlama işleminden sonra 20⁰C sıcaklıkta çimlendirme yöntemi ile 27 günde %100 çimlenme oranları elde edilmiştir[42].

Sandal ağacı (Arbutus andrachne L.) Antalya ili sınırlarında doğal olarak yayılış göstermektedir. Sandal ağacı, Serik ilçesi Kozan mahallesi sınırlarındaki Bodrumkaya ve akabindeki Uçansu Çağlayanları civarı maki formasyoundaki ağaççık topluluklarının başında gelir[43].

Antalya merkeze bağlı Duacı köyü civarındaki bitki popülasyonundan alınan meyvelerin tohumlarının kullanıldığı çalışmanın sonucunda, %98 ile ortalama en yüksek çimlenme oranı, 4°C’de 60 gün katlama uygulamasından elde edilmiş ve bunu %95 çimlenme oranı ile 24 saat 800 ppm GA3 uygulaması takip etmiştir. Tohumlara ekim öncesi yapılan katlama uygulamaları daha yüksek çimlenme oram verdiği halde, GA3 uygulamaları çimlenme süresini kısaltmıştır. Sülfürik asit uygulamaları sonucunda ise, çimlenme elde edilememiştir[44].

Arbutus unedo L.’den alınan çeliklerin köklenmesi ile ilgili olarak da çalışmalar bulunmaktadır. Çanakkale’nin Ayvacık, Çan, Eceabat, Merkez ve Lapseki yörelerinde doğal olarak yetişmiş kocayemiş tiplerinden farklı dönemlerde (2006 ve 2007 yıllarının Haziran, Temmuz ve Ağustos ayları) alınan çelikler, IBA (1000, 2000, 4000, 6000), NAA (250, 500, 1000, 2000) ve IBA+NAA (1000+500, 2000+1000, 4000+2000) ppm’lik sentetik oksin köklendirme çözeltileriyle muamele edilerek, içinde perlit bulunan köklendirme ortamına dikilmiş, ortamda 60 gün süresince kalan çeliklerin köklendirilmesi ve böylelikle kocayemiş tiplerinin çoğaltılmasına çalışılmış, en yüksek köklenme oranı, canlılık oranı, kök sayısı ve kök kalitesi ölçümlerle belirlenmiş, en iyi sonuçlar, 6000 ppm IBA uygulamalarından elde edilmiş, kontrol ve NAA uygulamalarından köklenme sağlanamamış, IBA’nın 4000 ppm lik çözeltisi ile IBA 4000 + NAA 2000 uygulamaları da kocayemiş çeliklerinde köklenme sağlamıştır[45].

Arbutus andrachne L.’nin Büyüme Formu Üzerinde Keçi Otlamasının Etkisi

Türlerin yaprak verimleri ve oranlarını belirlemek amacıyla, yarı-kurak Akdeniz Bölgesinde yer alan Erdemli (Mersin) yöresindeki farklı rakım ve yöneye sahip makiliklerde, makilik yoğunluklarının farklı olduğu 3 değişik rakımlarda (0-400 m, 400-800 m ve 800 m üzeri) ve 2 farklı yöneyde (kuzey ve güney) toplam 38 tür belirlenmiş, tespit edilen türlerin tamamının her bir örnek deneme alanında bulunmamasından dolayı, bitki başına yaprak verimleri ve yaprak oranlarının tespit edilmeye çalışılmış ve araştırmada, örnek alanların tamamında yayılış gösteren 10’ar tür kullanılmıştır. Bu çalışmada; mevcut türlerin yaprak oranı %10.95 ile %46.18 arasında, bitki başına yaprak verimleri ise 0.37 kg ile 12.58 kg arasında değiştiği tespit edilmiş, en yüksek yaprak verimi Yeşil Himalaya Meşesi (12.58 kg) ve Akçakesme (10.64 kg) türlerinden, en yüksek yaprak oranı ise Sandal (Arbutus andrachne L) (%46.18) bitkisinden elde edilmiştir[46].

Maki ekosistemlerinde, vejetasyon üzerinde keçilerin doğrudan otlamasının yanında, keçilerin ulaşamadığı bitkilerin üst dallarının budanmaları yolu ile çobanların da otlama etkilerine katkıda bulundukları bilinmektedir[47]–[48]. Köprülü Kanyon Milli Parkı içerisindeki Cupressus sempervirens ormanının alt tabakasında yer alan yedi maki türünün büyüme formu üzerinde keçi otlamasının etkisinin araştırıldığı bir çalışmada, budama yoluyla kesilen dallarından dolayı keçilerin otlatılmasından en çok etkilenen türün Sandal (Arbutus andrachne) olduğu belirtilmiş olup, az sayıda da olsa bazı A. andrachne bireylerinin aşırı derecede bodur kaldıkları ve otlatmadan aşırı derecede etkilendikleri görülmüştür[49].

Eski Türk Yazıtlarındaki Çıntan Igaç ‘Sandal Ağacı’

Sandal Ağacı adına Eski Türk yazıtlarında da rastlanmaktadır. Aydın’a (2011) göre Çıntan sözcüğü BK G 11 ve Irk Bitig 4’te geçmiştir. Buradaki cümleler şöyledir^[50]: BK G 11: kaŋı Lisün Tay-Seŋün başad[u] biş yüz eren kelti. Kokılık ö[…]altun kümüş kergeksiz kelürti. Yog yıparıg kelürüp tike berti. Çıntan ıgaç kelürüp öz yar[…]. “babası (?) Lisün Tay-Sengün kumandasında beş yüz kişi geldi. Kokuluk … altın (ve) gümüş bol miktarda getirdi. Cenaze mumları getirip dikiverdiler. Sandal ağacı getirip …”^[51].

Irk Bitig 4: ürüŋ esri togan kuş men. Çıntan ıgaç üze olurupan meŋileyür men. Ança biliŋler: [edgü ol]. “Ak benekli şahin kuşuyum. Sandal ağacı üzerine oturarak mutlu oluyorum. Öylece biliniz: (Bu fal iyidir)”^[52].

Çıntan sözcüğünün Sankristçe’deki candana’dan ödünçlendiği genel kanaat ise de bu ağaç veya ağaçtan elde edilen ürün/ürünlerin bozkırda hangi amaçla kullanıldığı ortaya konmamıştır. Sözcüğün bulunduğu BK G 11’de Çin imparatoru, Bilge Kağan’ın ölümünden duyduğu üzüntüyü dile getirmek amacıyla Li Ts’üan (Etü.: Lisün Tay Sengün) başkanlığındaki beş yüz kişilik Çin heyetini çok sayıda hediye ile birlikte bozkıra göndermiş, cenaze törenine getirilen hediyelerden biri de çıntan ıgaç yani “sandal ağacı”dır^[53].

Çıntan veya çından sözcüğü Türk runik harfli metinler, Uygur metinleri ve Divanü Lugati’t-Türk’te geçmiş, sonraki metinlerde ise Ar. sandal veya sandal ağacı terimleri kullanılmıştır. Çağatay dönemi eserlerinden olan Şiban Han Divanı’nda ise sözcük “Sandal ağacından yapılmış sandalye” anlamında iki kez (49a/10 ve 49b/12) geçmiştir^[54].

Eski Anadolu Türkçesinin önemli eserlerinden biri olan Celalüddin Hızır’ın Müntahab-ı Şifa’nın sözlüğünde şu açıklama verilmiştir: “< Ar. sandal ağacı, çeşitli türleri olan bir ağaç: a) ak sandal (Santalum album); b) kızıl sandal (Pterocarpus santalinus); c) sarı sandal (Fringilla spinus) olmak üzere üç türü ünlüdür”^[55]. Yine eski Anadolu Türkçesi dönemine ait, değerli taşlar ile faydalı bitkileri işleyen Tuhfe-i Murâdî’de de üç tip sandal ağacından söz edilmektedir. Bunlar beyaz, sarı ve kızıl renklidir. Bunlardan en iyisi sarı olup özellikle safra sorununa iyi gelir. Gözde görülen nezlenin göze inmesini engeller. Kırmızı sandal, ayak parmaklarında, topuklarda ve eklemlerde meydana gelen ağrılı hastalık (=Ar. nikrīs) ile yılancık (=Ar. humre) hastalığına, beyaz sandalın ise su ile ezilip mide üzerine yakı olarak sürülmesi durumunda ısıdan meydana gelen baş ağrısına, sıtmaya ve yürek ağrısına iyi geldiği belirtilmiştir^[56]. Hem Müntahab-ı Şifa hem de Tuhfe-i Murâdî’den anlaşıldığına göre sandal ağacı birçok hastalığın, özellikle vücudun çeşitli bölgelerinde ortaya çıkan ağrıların giderilmesinde kullanılmaktadır. Sandal ağacı, Anadolu ağızlarında, bazı bitkilerle çeşitli tahta ve odun parçalarını ifade etmek üzere türlü anlamlarda görülmektedir: “yaban çileği ağacı, kocayemiş”; “asma çardağı, seren”; “bahçe çevresine çakılan uzun, ince, düz ağaçlar, sırık”; “sardunya çiçeği” (DS X: 3535). Anadolu ağızlarındaki bu örnekler aynı familyadan olan ancak Akdeniz bölgesinde yetişen ve Latince adı Arbutus andrachne olan farklı bir sandal ağacı ile ilgili olmalıdır^[57].

Sonuç

Arbutus unedo L. ve Arbutus andrachne L. kırsal peyzaj planlamalarında kullanım şansı yüksek olmakla, bu iki yabani türün üretim çalışmaları ve floradaki geniş potansiyeli değerlendirilebilmelidir. Peyzaj mimarlığı çalışmalarında kullanılacak bitkisel materyal çeşitliliği arttırılarak, kırsal peyzaj düzenlemelerine uygun daha dayanıklı materyal temin edilmeli ve bu iki yabani bitkisel materyalin doğadan yok olması önlenmeli, ekonomik değeri daha yüksek olan Arbutus unedo L. (Kocayemiş)’in gerek albenisi gerekse kimyasal bileşimi bakımından gelecek yıllarda önemi arttırılmalı ve tüketime arz edilebilmelidir.

 – / –

Kaynakça

[1] Özel, N.,Öner,H.H., Akbin,G.ve Altun,N. (2012). Ege Bölgesi Maki Alanlarında Bitki Toplulukları ve Akdeniz Ekosistemlerindeki Yeri. I. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi. Doğa Bilimleri Dergisi, Özel Sayı, s.121-125.

[2] Anşin, R. ve Özkan, C. (1993). Tohumlu Bitkiler. Karadeniz Teknik Üniversitesi. Orman Fakültesi. Genel Yayın No: 167, Fakülte Yayın No: 19, s.512, Trabzon.

[3] Şeker,M., Akçal,A., Sakaldaş,M. Ve Gündoğdu,M.A. (2010). Farklı Çelik Alma Dönemleri ile Oksin Dozlarının Kocayemişin (Arbutus unedo L.) Köklenme Oranı Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2010, Cilt 24, Sayı 1, 99-108

[4] Kayacık, H. (1982). Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sistematiği, İstanbul Üniv. Orman Fak., Yayın No: 3013.

[5] Kayacık, (1982).

[6] Kılıç, D.D. (2006). Amasya Çevresinde Bir Yükseklik Gradiyenti Boyunca Yayılış Gösteren Yaprak Döken Ve Dökmeyen İki Türde (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. subsp. iberica (Steven ex Bieb.) ve Arbutus andrachne L. ) Azot ve Fosfor Rezorbsiyonu. Doktora Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı, Samsun. s.39.

[7] Kayacık (1982).

[8] Kılıç (2006, s.39).

[9] Kılıç, (2006, s.39).

[10] Şeker ve diğ. (2010,s.99-108).

[11] Davis, P.H. (1978). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Volume 6: 100-101. Great Britain.

[12] Kılıç, (2006, s.39).

[13] Koca, A.D. ve Yıldırımlı, Ş. (2008). Akçakoca (Düzce) İlçesinin Genel Vejetasyonu Üzerine Bir Araştırma. Bartın Orman Fakültesi Dergisi. C:10, S:13, s.46-56.

[14] Aslan,V. (2011). Çandır (Sütçüler-Isparta) Yöresinde Yetişen Arbutus andrachne L.’nin Bazı Morfolojik Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı.Isparta.

[15] Anşin ve Özkan (1993, s.512).

[16] Kayacık, (1982).

[17] Kılıç, (2006, s.39).

[18] Karadeniz, T. ve Şişman, T. (2004). Giresun’da Yetiştirilen Bir Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Tipinin Bitkisel Özellikleri. Alatarım. Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Yayınları. Selim Ofset. Erdemli/Mersin. C.3.S.1., s.43-45.

[19] Güleryüz, M., Pırlak, L. ve Aslantaş, R. (1995). Bazı Yabani Meyve Türlerinin Besin Değerlerinin Belirlenmesi Üzerinde Bir Araştırma. Türkiye II.Ulusal Bahçe Bitkileri Kong.3-6 Ekim, I:287-291, Çukurova Üniversitesi. Ziraat Fakültesi, Adana.

[20] Anşin ve Özkan, (1993, s.512).

[21] Şeker, M., Yücel, Z. ve Nurdan, E. (2004). Çanakkale Yöresi Doğal Florasında Bulunan Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Populasyonunun Morfolojik Ve Pomolojik Özelliklerinin İncelenmesi. Tarım Bilimleri Dergisi, 10(4), s.422-427.

[22] Karadeniz ve Şişman (2004, s.43-45).

[23] Güleryüz, Pırlak ve Aslantaş, (1995), s.287-291).

[24] Baytop, T. (1984). Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi. İstanbul Üniversitesi Yayını No:3255, Eczacılık Fakültesi Yayın No:40, s.520, İstanbul.

[25] Karadeniz ve Şişman (2004), s.43-45.

[26] Şeker, M. ve Toplu, C. (2007). Çanakkale Yöresi Doğal Florasında Bulunan Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Meyvelerinin Ayrıntılı Kimyasal Yapılarının Belirlenmesi. 5. Gıda Mühendisliği Kongresi, 71-75, 08-10 Kasım 2007, Ankara.

[27] Şeker, Akçal,Sakaldaş ve Gündoğdu, (2010, 99-108).

[28] Canıyılmaz, A. (2015). Phillyrea Latifolia, Cistus Creticus Ve Arbutus Andrachne Türlerinin Kimyasal İçeriğinin Ve Fenolik Ekstraktiflerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı. Isparta.

[29] Dingil, S. (1990). Bitkilerle Anadolu. Güney, Orta ve Batı Anadolu’da Tarihi Turistik Yörelerde Rastlanan Bir Kısım Bitkiler ve Çiçekler. Rehber, Antalya.

[30] Özel, Öner,Akbin ve Altun, (2012, s.121-125).

[31] Genç,M.. Deligöz,A. ve Yıldız,D. (2009). Yanmaya Dirençli Bitkiler ve Yangına Hassas Yörelerde Kullanımı. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi. 1. Orman Yangınlarıyla Mücadele Sempozyumu, 07-10 Ocak 2009, Antalya.

[32] Dingil, (1990).

[33] Şeker, Yücel ve Nurdan, (2004, s.422-427).

[34] Şeker ve Toplu, (2007, s.71-75).

[35] Özcan, M.M., and Hacıseferoğulları, M. (2007). The strawberry (Arbutus unedo L.) fruits: Chemical composition, physical properties and mineral contents. Journal of Food Engineering, 78(3): 1022-1028.

[36] Şeker, Yücel ve Nurdan, (2004, s.422-427).

[37] Çelikel, G., Demirsoy, L.and Demirsoy,H. (2008). The strawberry tree (Arbutus unedo L.) selection studies in Turkey. Scientia Horticulturae, 118(2), pp.227-230.

[38] İslam, A. ve Pehlivan, N.F. (2016). Marmara Adasında Yetişen Kocayemişlerin (Arbutus unedo L.) Pomolojik Özellikleri. Akademik Ziraat Dergisi 5(1), s.13.

[39] İslam ve Pehlivan, (2016, s.19).

[40] Kayacık (1982).

[41] Öztürk, M., Seçmen,Ö, Gemici, Y. ve Görk, G. (1990). Ege Bölgesi Bitki Örtüsü, Tükelmat A.Ş., İzmir.

[42] Köse,H. (1998). Doğal Bitki Örtüsünde Bulunan Bazı Odunsu Süs Bitkilerinin Tohum Çimlendirme Yöntemleri Üzerinde Araştırmalar-Arbutus unedo L. ve Arbutus andrachne L. Anadolu, J. of AARI 8 (2) 1998, 55 – 65 MARA

[43] Atayeter,Y. Çiloğlu, M.H., Büyükkal,A.H. (2007). Uçansu Çağlayanları (Gebiz – Antalya).Marmara Coğrafya Dergisi İstanbul. S:16, s.219.

[44] Onursal, C.E., ve Gözlekçi, Ş. (2007). Sandal Ağacı (Arbutus andrachne L.) Tohumlarına Yapılan Bazı Ön Uygulamaların Tohum Çimlenme Oranı Ve Süresi Üzerine Etkileri. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2007, 20(2),s.211-218.

[45] Şeker, Akçal, Sakaldaş ve Gündoğdu, (2010, 99-108).

[46] Temel, S., ve Tan, M. (2011). Akdeniz Bölgesi Makiliklerdeki Çalı Türlerinin Rakım ve Yöneye Bağlı Olarak Yaprak Verimleri ve Oranlarının Belirlenmesi. Kafkas Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi. Dergi 17 (2): s.257-262.

[47] Neyişçi, T. (2002) Maki Bitki Örtüsü Tipi Günümüz Ormancılığının Asli Orman Tipidir. Orman ve Av 1, s.9-14.

[48] Ayaşlıgil, Y. (1987). Der Köprülü Kanyon Nationalpark, seine vegetation und ihre Beeinflussung durch den Menschen. Landschaftsökologie, Weihenstephan.

[49] Tavşanoğlu, Ç. ve Coşgun, U. (2009).  Köprülü Kanyon Milli Parkı’nda (Antalya) Bulunan Bazı Maki Türlerinin Gelişme Formu Üzerinde Keçi Otlamasının Etkisi. Araştırma Notu. Ekoloji 18, No.72, s.74-80.

[50] Aydın, E. (2011). Eski Türk Yazıtlarındaki Çıntan Igaç ‘Sandal Ağacı’Üzerine. Bilig. Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı, S:56, s.25- 32

[51] Tekin, T. (1995). Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Simurg Yayıncılık. İstanbul.

[52] Tekin.T. (2004): Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitabı. (Haz.) Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Öncü Kitap. Ankara.

[53] Aydın, E. (2011, s.25- 32).

[54] Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Divanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). TDK Yayınları.Ankara,s.599.

[55] Önler, Z. (1990). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ I. (Giriş, Metin). TDK Yayınları, Ankara, s.254.

[56] Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmud-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî (İnceleme-Metin-Dizin). TDK Yayınları, Ankara, s.243.

[57] Aydın, E. (2011, s.25- 32).

– / –

Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir:

“Arbutus Cinsinden Bir Ağaç “Sandal Ağacı” Geçmişten Geleceğe” başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Mürşidin Demircan’a aittir ve makale, yazarı tarafından (http://www.mursidindemircan.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.

Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.